МІРЖАҚЫП ДУЛАТҰЛЫ: ҰЛТТЫҢ РУХЫН ОЯТҚАН ҰЛЫ МҰРАТ ИЕСІ
Фото: Google
Биыл – Алаш идеясының асыл өзегіне айналған, қазақ руханиятының шамшырағы, ақын, жазушы, ағартушы, мемлекет қайраткері Міржақып Дулатұлының туғанына 140 жыл. Бұл – жеке тұлғаның мерейтойы ғана емес, бұл – ұлт тарихындағы ең асыл, ең ауыр, ең намысты кезеңге қайта үңілу, қазақ санасын сілкіндірген дәуірді қайта бағамдау. Өйткені Міржақыптың өмір жолы – бір адамның тағдыры емес, тұтас бір халықтың азаттығы үшін арпалысқан ұлт жүрегінің соғысы.
Торғай даласында дүниеге келген өрен жастайынан ел қайғысын көріп өсті. Жерінен айырылған жұрт, әділетсіздікке жаншылған қара халық, езгінің астында қалған қазақтың мұңы оның бала жүрегіне ерте шоқ салғандай еді. Қоғамдағы әділетсіздікті көріп өскен жас Міржақыптың ішінен өршіп шыққан отты намыс, отаршылдыққа қарсылық, ұлтқа деген перзенттік махаббат оны жиырмаға жетпей-ақ ерте есейтіп жіберді.
Сол жалындаған мінез бен сергек ойды Ахаң – Ахмет Байтұрсынов та бірден байқады. 1904 жылы Омбыда алғаш табысқан екі арыстың таныстығы қазақтың тағдырын өзгерткен достыққа, ағалы-інілі рухани сабақтастыққа ұласты. Бұл кездесу кейін Алаш қозғалысының жүрегіне айналған үлкен мектептің басталуы еді. Ахмет, Әлихан, Нұрпейіс, Ерғали секілді арыстардың арасында жас Міржақып ой-өресімен, қайратымен, адалдығымен ерекшеленді.
Ал 1905 жылғы Қарқаралы петициясын дайындауға қатысуы – оның ұлт саяси күресіне 19 жасында-ақ белсене араласқанын көрсететін тарихтың айқын белгісі. Бұл – Міржақып үшін шегінбейтін жолдың басы еді. Қазақтың жоғын айтып, құқын қорғап, теңдік сұраған сол батыл хат патша әкімшілігінің де, қазақтың да есінде қалған тағдырлы құжат болды.
Бірақ Дулатұлының ұлт санасын сілкіндірген ең үлкен еңбегі – 1909 жылы жарық көрген «Оян, қазақ!» кітабы. Бұл – тек өлеңдер жинағы емес. Бұл – ғасырдың айқайы, ұлттың ұмытылған рухын көтерген үндеу, «ояну» деген киелі сөзді ел жүрегіне мәңгі жазып кеткен рухани серпіліс. Кітап қолма-қол тарап, қазақ даласының түкпір-түкпіріне жетті. Оқырман оны жасырын оқыды, кей ауылдарда түнде шамды жауып қойып, тіпті сыбырлап оқыды. Өйткені кітаптың әр жолында – халықтың қайғысы, намысы, ар-ожданы бар еді.
Ал «Бақытсыз Жамал» – қазақ прозасының алғашқы күрделі туындысы. Жамал тағдыры арқылы ол ұлттың әлеуметтік дертін ашты. Әлеуметтік теңсіздік, әділетсіздік, қыз тағдыры, қоғамдағы надандық – бәрін ашық көрсетті. Бұл туынды да қазақ әдебиетінің жаңа белесін ашты. Осындай өткір шығармалары үшін патша үкіметі Міржақыпты қуғындап, 1911 жылы тұтқындап, Семей түрмесіне жапты. Бірақ түрме оның жігерін қайтармады, қайта ширықтырды. Ұлтқа деген адалдық оның бойында бұрынғыдан да күшейе түсті.
1913 жылы Ахмет Байтұрсыновпен бірге Орынборда «Қазақ» газетін шығара бастауы – оның ұлт алдындағы қызметінің шарықтау шыңы болды. «Қазақ» газеті – жай басылым емес, қазақ даласының рухани парламенті, ой дүниесін қалыптастырған алтын қазық. Міржақып бұл газет арқылы жер мәселесін, оқу-ағартуды, ұлттық автономия идеяларын, мемлекеттілік туралы ойларды ашық жазды. Патша цензурасының тыйымдары, қудалауы, айыппұлдары олардың үнін өшіре алмады. Керісінше, халықтың газетке деген ықыласын арттырып, Міржақып пен Ахаңның ұлт алдындағы беделін биіктетті.
1917 жылғы аласапыран кезеңде Алаш қайраткерлерімен бірге қазақ автономиясын құруға атсалысқан Міржақып жаңа дәуірдің ауыр сынағынан бас тартпады. Кеңес билігі орнағаннан кейін де шетке кеткен жоқ – оқулықтар жазды, сабақ берді, аударма жасады. Қазақтың жаңа білім жүйесін қалыптастыруға күш салды. Бірақ сталиндік репрессияның қанды шеңгелі бір кездері елін оятқан азаматтарды да айналып өтпеді. Қуғын-сүргін, жалған айып, қатаң бақылау Міржақыптың тынысын тарылта берді.
Ақыры 1935 жылы «ұлтшыл» деген жалған айыппен қайта тұтқындалып, Соловкиге айдалды. Зұлмат лагердің ауыр еңбегі мен суық дәліздері оның денесін қажытып, жанын тәлкекке салды. Бірақ рухын сындыра алмады. Ол соңғы деміне дейін халқын ойлады.
«Халқым тірі болса – мен де тірімін» деген сөзі оның бүкіл ғұмырлық ұстанымының айғағы болып қалды.
Соловкидің сұр қабырғалары оның жанын алып кетті, бірақ рухын ала алмады. Міржақып сол жат жерде көз жұмды. Алайда оның есімі мен аманаты қазақ даласына қайтып оралды. Қазақ халқы оның атын ардақтап, еңбегін бағалап, рухын қайта тірілтті.
Міржақып Дулатұлының 140 жылдығы – біздің өткенге тағзым етуіміз ғана емес, бүгінгі ұрпаққа бағытталған үлкен ескерту. Ұлттың тәуелсіздігі бір күнде келмейді, ол арпалыспен, күреспен, намыс пен біліммен келеді. Міржақып – осы күрестің символы.
Ол қазақты оятты.
Ол қазаққа еркіндік идеясын ұсынды.
Ол қазақ рухының мәңгі өлмейтінін дәлелдеді.
Егер бүгін біз «тәуелсізбіз» деп мақтансақ, еркін ойлап, еркін сөйлесек – бұл Міржақып секілді рухы үшін жанын қиған тұлғалардың арқасы.
Міржақып Дулатұлы – ұлтпен бірге туған, ұлтпен бірге жанған, ұлтпен бірге өлмейтін алып тұлға. Оның мұрасы – біздің санамызда, жүрегімізде, рухымызда.
Міржақып оятқан қазақ енді ешқашан ұйықтамайды.
