Цифрдың көлеңкесінде қалған сана
Фото: canva.com
Ақпараттың қарқынды ағыны мен технологияның шексіз дамыған дәуірінде өмір сүріп жатқан бүгінгі қоғам үшін жады әлсіреу мәселесі – назардан тыс қалмайтын күрделі құбылысқа айналды. Соңғы жылдары есте сақтау қабілетінің төмендеуі, зейіннің шоғырланбауы, ұмытшақтықтың көбеюі жастарға да, егде жастағыларға да тән ортақ проблема болып отыр. Бұл құбылыстың себебі неде?
Бүгінгі адамның таңнан кешке дейінгі өмірі смартфон мен интернетке байланған. Global Web Index зерттеуі бойынша, қазақстандықтардың интернетті пайдалану уақыты орта есеппен күніне 9 сағаттан асады. Бұл – жұмыс немесе оқуға емес, бос уақыттағы тұтынуға арналған уақыт. Адам миы бір мезетте бірнеше ақпарат ағынымен жұмыс істегенде, назар шашырайды. Мұндайда қысқа мерзімді жадқа салмақ түсіп, ұзақ мерзімді жадыны қалыптастыру қиындай түседі.
Ғалымдар ми пластикалығы – яғни, жаңа нейрондық байланыстар құру қабілеті – тек белсенді ойлау және қайталау арқылы дамитынын айтады. Алайда бүгінде адамның өзі ойлануға емес, ақпаратты іздеуге бейім. Мысалы, «Google effect» деп аталатын феномен – бір мәліметті есте сақтамай, оны қайта іздеуге сену – жадының әлсіреуіне әкелетіні дәлелденген. Яғни адам бұрын еске сақтайтын деректерді енді цифрлық құрылғыларға жүктейді.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДСҰ) дерегінше, әлемде адамдардың 30%-ы ұйқының бұзылуынан зардап шегеді. Ұйқы – ми үшін жадыны қайта құрылымдауға арналған кезең. Ұйқы жеткіліксіз болса, ақпарат ұзақ мерзімді жадқа өтпейді. Сонымен қатар, созылмалы стресс кезінде бөлінетін кортизол гормоны мидың гиппокамп аймағына – яғни жадыға жауап беретін бөлігіне кері әсер етеді.
Дұрыс тамақтанбау, қант пен зиянды майдың артық мөлшері де есте сақтау қабілетіне әсер етеді. Harvard Health деректері бойынша, Омега-3 май қышқылдарының жетіспеуі, В12 және D дәрумендерінің аздығы когнитивтік функциялардың әлсіреуіне себеп болады. Сонымен қатар, аптасына кем дегенде үш рет дене белсенділігімен шұғылдану – нейрон байланыстарын нығайтып, есте сақтауды жақсартады.
Жадының әлсіреуі – тек медициналық немесе технологиялық проблема емес, бұл – өмір сүру салтының салдары. Мұны шешу үшін кешенді көзқарас қажет. Ең алдымен:
- Ақпараттық «детокс» жасау (цифрлық үзіліс, экран уақытына шектеу);
- Ұйқы мен күн тәртібін реттеу (күніне 7–8 сағат);
- Жадыны жаттықтыру (оқу, өлең жаттау, ойша есептеу, шахмат секілді ойындар);
- Дұрыс тамақтану және спорт;
- Медитация мен тыныс жаттығулары арқылы стрессті басқару.
Есте сақтау қабілетінің әлсіреуі – бүгінгі цифрлық қоғамның індеті. Бұл тек үлкендердің емес, жас буынның да басты мәселесіне айналып келеді. Адам – ойлай алатын, есте сақтап, сабақ ала білетін тіршілік иесі. Сол қасиетті жоғалтпау үшін миға да «қамқорлық» керек. Технологиялар бізге қызмет етуі тиіс, біз оларға емес. Сондықтан есте сақтау қабілетін қалпына келтіру – өз болашағын ойлаған әрбір адамның жауапкершілігі.
